Sprawy karnePlagiat i naruszenie praw autorskich – kiedy kopiowanie staje się przestępstwem?

Myślisz, że skopiowanie czyjejś treści z internetu to tylko drobne przewinienie? W rzeczywistości może prowadzić do poważnych konsekwencji prawnych. Plagiat i naruszenie praw autorskich to nie tylko kwestia etyki – to czyny, za które grozi odpowiedzialność karna i cywilna. Jeśli tworzysz treści dla użytku własnego lub prowadzisz firmę i publikujesz materiały w internecie, warto znać zasady, na jakich można korzystać z cudzych utworów w sposób w pełni legalny i bezpieczny.

Czym jest plagiat i naruszenie praw autorskich?

Plagiat to świadome lub nieświadome przywłaszczenie cudzego dzieła (tzw. utworu) i przedstawienie go jako własnego.

Nie każdy materiał podlega ochronie prawa autorskiego. Po pierwsze, musi być utworem w rozumieniu przepisów i po drugie – przewidziane są pewne wyjątki, w przypadku których nie można Ci zarzucić plagiatu.

Czym jest utwór w rozumieniu prawa autorskiego?

Art. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych przewiduje konkretną definicję. Według tego przepisu utwór to każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia.

Mówiąc prościej, utwór to wszystko to, w co człowiek włożył pracę twórczą, co było oryginalne i miało konkretny „kształt” – np. ta kreatywna praca zaowocowała opracowaniem tekstu, muzyki, wykonaniem zdjęć, filmów czy grafik, a nawet fragmentów kodu programistycznego.

Nie ma natomiast znaczenia, czy taki utwór opublikujesz. Nawet treści tworzone „do szuflady” podlegają ochronie. Co więcej, prawo autorskie chroni utwory od momentu ich stworzenia – bez konieczności zgłaszania ich czy rejestrowania.

Kiedy nie dopuszczasz się plagiatu, mimo że treść została opracowana przez kogoś innego?

Art. 4 ustawy o prawie autorskim wymienia materiały, które nie są chronione prawem autorskim. Oznacza to, że można je swobodnie kopiować, cytować i używać, bez pytania kogokolwiek o zgodę.

Do takich materiałów należą przede wszystkim akty prawne (np. ustawy, rozporządzenia) oraz ich urzędowe projekty.

Ochroną nie są objęte także urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole, ponieważ pełnią funkcje publiczne.

Każdy może też korzystać z opisów patentowych i prostych informacji prasowych, czyli krótkich, podstawowych wiadomości, które nie zawierają twórczego komentarza ani opracowania.

Plagiat, czyli przypisanie sobie autorstwa

Po przeczytaniu poprzednich akapitów pewnie już doskonale wiesz, że plagiat jest niczym innym jak przypisaniem sobie autorstwa cudzego utworu lub jego części, np. poprzez podpisanie się pod cudzym dziełem. Chodzi więc o sytuację, w której ktoś przedstawia cudzą twórczość jako własną.

Plagiat może przybierać różne formy, a nie zawsze polega na dosłownym skopiowaniu cudzego utworu. Wyróżniamy dwa podstawowe rodzaje plagiatu:

• Plagiat jawny – bezpośrednie przypisanie sobie autorstwa cudzego dzieła – na przykład podpisanie cudzego tekstu, zdjęcia czy projektu własnym nazwiskiem i przedstawienie go jako swojego utworu.
• Plagiat ukryty – jest bardziej subtelny i polega na włączeniu do własnej pracy zmodyfikowanych fragmentów cudzego utworu. Będzie miał miejsce w sytuacji, w której przepisujesz cudzy tekst własnymi słowami (parafrazujesz go), zmieniasz strukturę zdań, używasz synonimów, ale zachowujesz oryginalny sens i tok rozumowania autora.

Co ważne, plagiat narusza przede wszystkim autorskie prawa osobiste, takie jak prawo do autorstwa. Może jednak jednocześnie prowadzić także do naruszenia autorskich praw majątkowych – np. sprawić, że osoba dopuszczająca się plagiatu, będzie czerpać zyski z nie swojej treści.

Prawa autorskie osobiste i majątkowe – jakie mają znaczenie w kontekście plagiatu?

W poprzednim akapicie pojawiły się dwa pojęcia „autorskie prawa osobiste” i „autorskie prawa majątkowe”. Na ten moment pojęcia te mogą być dla Ciebie całkowicie niejasne, dlatego musimy w skrócie wyjaśnić, co się pod nimi kryje.

Autorskie prawa osobiste chronią więź twórcy z utworem. To z kolei sprawia, że są niezbywalne – nie można ich sprzedać, przenieść, ani się ich zrzec. To wszystkie te prawa, które wiążą się bezpośrednio z osobą, która dany utwór stworzyła. Jeśli napiszesz jakąś treść, to nie ma możliwości, żeby nagle jej autorem stał się ktoś inny – utwór został przecież opracowany przez Ciebie.

To właśnie do grupy autorskich praw osobistych należy między innymi prawo do autorstwa. Dlatego właśnie nie istnieje legalna możliwość, by ktoś przypisał sobie czyjeś dzieło, nawet jeśli sam twórca „wyraził zgodę”.  Z tego powodu plagiat jest zawsze naruszeniem autorskich praw osobistych.

Z drugiej strony istnieją jeszcze autorskie prawa majątkowe, które dotyczą korzystania z utworu i czerpania z niego korzyści finansowych. 

Często dochodzi do sytuacji, gdy plagiat wiąże się z naruszeniem zarówno praw osobistych, jak i majątkowych – np. ktoś zamieszcza w portfolio cudze fotografie, twierdząc, że zostały wykonane przez niego. W ten sposób dopuszcza się plagiatu (podaje się za autora). Jednocześnie plagiat jest środkiem prowadzącym do uzyskania korzyści majątkowych (fotograf zamieszcza zdjęcia w portfolio służącym do zdobywania klientów), więc jednocześnie narusza też autorskie prawa majątkowe.

Z drugiej strony możliwe są też sytuacje odwrotne – wykorzystanie czyjegoś utworu bez jego zgody, ale bez przypisywania sobie autorstwa. Wtedy wprawdzie nie popełnia się plagiatu, ale i tak narusza się autorskie prawa majątkowe.

W jaki sposób możesz legalnie wykorzystać cudze dzieło?

Nie każde wykorzystanie cudzego dzieła jest nielegalne. Ustawa przewiduje tzw. dozwolony użytek osobisty oraz dozwolony użytek publiczny, które pozwalają na korzystanie z utworów bez zgody autora – ale tylko w ściśle określonych sytuacjach.

Dozwolony użytek osobisty oznacza, że możesz kopiować cudze dzieła wyłącznie na własny użytek, bez udostępniania ich publicznie.

Jak kształtuje się odpowiedzialność karna za plagiat i naruszenie praw autorskich?

Naruszenie praw autorskich może prowadzić nie tylko do konsekwencji finansowych, ale również do odpowiedzialności karnej.

Zgodnie z art. 115–119 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, osobie dopuszczającej się plagiatu grozi grzywna, kara ograniczenia wolności lub kara pozbawienia wolności do 3 lat.

Kara pozbawienia wolności stosowana jest w szczególności, gdy ktoś narusza cudze prawa autorskie w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, rozpowszechnia cudzego dzieła bez zgody twórcy na dużą skalę, podszywa się pod autora lub łamie zabezpieczenia techniczne chroniące dostęp do utworów.

Oprócz tego, jeśli prowadzisz działalność komercyjną i systematycznie kopiujesz cudze treści, zdjęcia czy materiały wideo bez zgody autorów, możesz zostać oskarżony o popełnienie przestępstwa z działania w celu osiągnięcia korzyści majątkowej.

W takim przypadku prokurator może wszcząć postępowanie karne z urzędu, nawet jeśli autor nie złoży wniosku o ściganie przestępstwa (art. 122 ustawy).

Odpowiedzialność cywilna za plagiat i naruszenie praw autorskich

Jeśli naruszysz prawa autorskie, twórca może domagać się od Ciebie odszkodowania.

Wysokość odszkodowania zależy od skali naruszenia, utraconej korzyści autora oraz tego, czy naruszenie było umyślne czy nieumyślne. Dodatkowo twórca może żądać zaprzestania naruszeń, usunięcia skutków naruszenia, naprawienia szkody majątkowej oraz wydania uzyskanych korzyści.

Jeśli zdarzyło Ci się kopiować profesjonalne zdjęcia na swoją stronę komercyjną i udało Ci się zdobywać dzięki nim przychody, fotograf może domagać się nie tylko odszkodowania za samo naruszenie, ale też zwrotu Twoich zysków.

Ustawa przewiduje również możliwość żądania wielokrotności wynagrodzenia, które twórca otrzymałby za legalne użycie dzieła. W praktyce oznacza to, że zamiast zapłacić np. 500 złotych za licencję, w konsekwencji zapłacisz 1000 złotych w ramach kary za nielegalne wykorzystanie czyjegoś dzieła.

Co grozi firmom za plagiat lub naruszenie praw autorskich?

Jeśli prowadzisz firmę i Twoi pracownicy wykorzystują cudze materiały bez zgody autorów, odpowiadasz jako pracodawca. Dotyczy to tekstów na stronie firmowej, zdjęć w materiałach marketingowych, muzyki w reklamach oraz filmów na kanale firmowym.

Firmy często lekceważą prawa autorskie, sądząc, że „nikt się nie dowie” lub „przecież to tylko jedno zdjęcie”.

W rzeczywistości profesjonalni twórcy i agencje fotograficzne aktywnie monitorują internet w poszukiwaniu naruszeń, wykorzystując do tego specjalne oprogramowanie.

Niestety, jeśli użyjesz cudzego zdjęcia bez licencji, możesz spodziewać się wezwania do zapłaty – często na kwotę wielokrotnie wyższą niż standardowa opłata licencyjna, co może skończyć się postępowaniem sądowym.

Kiedy w sytuacji związanej z plagiatem i naruszeniem praw autorskich skorzystać z pomocy prawnej?

Plagiat i naruszenie praw autorskich to poważne przewinienia, które mogą kosztować Cię setki tysięcy złotych odszkodowania i prowadzić do odpowiedzialności karnej. Przepisy ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych jasno określają, jakie działania są zabronione i jakie konsekwencje za nie grożą.

Pomoc adwokata specjalizującego się w prawie karnym może okazać się niezbędna, gdy zdarzyło Ci się otrzymać wezwanie do zapłaty odszkodowania, planujesz wykorzystać cudze dzieło w swojej własnej pracy, lub toczy się przeciwko Tobie postępowanie karne.

Dzięki fachowej pomocy możesz uniknąć kosztownych błędów, zachowując przy tym możliwość zainspirowania się innym artystą w swojej twórczości czy w codziennej pracy w sposób całkowicie zgodny z prawem.